Naasten kunnen vaak een heel betekenisvolle rol (blijven) spelen, in het leven en herstel van mensen die langdurig met ggz te maken hebben. Hoe zorg je ervoor dat naasten structureel een positie en rol kunnen hebben die van waarde is in het leven van cliënten? En hoe ondersteunen we naasten, wat hebben zij nodig? “Creatief nadenken over hoe mensen een betekenisvolle dag hebben, in plaats van focus op de regels en administratie.”

‘ART’ (Active Recovery Triad) is een methode voor herstelgericht werken vanuit relaties. Een methode om dat wat ertoe doet voor cliënten, naasten en hulpverleners structureel voorop te stellen. In november en december 2022 hebben deelnemers aan de beweging Radicale vernieuwing langdurige ggz elkaar ontmoet binnen ons actieteam ‘Praktisch werken met methodes voor herstel en relatiegericht werken‘. We bespraken hoe je de opbrengsten van de ‘ART-monitor’ optimaal benut, zodat het bijdraagt aan de droom van Radicale vernieuwing en het werken van regels naar relaties. Deelnemers gaven aan dat ze elkaar vaker willen ontmoeten. Om elkaar te inspireren en te motiveren om samen met cliënten en naasten stappen te zetten richting betekenisvol leven. Daarom organiseren we nu regelmatig ontmoetingen/activiteiten vanuit het actieteam ‘Optrekken met naasten’. Waarin we elkaar inspireren vanuit de gedeelde droom om waardevol leven mogelijk te maken vanuit relaties. Zowel voor cliënten, naasten als hulpverleners. Een belangrijk onderdeel van de activiteiten van dit actieteam is het delen van dilemma’s – om in de praktijk stappen te kunnen zetten. 

In dit artikel een verslag van een van de bijeenkomsten, georganiseerd door twee mensen uit het actieteam: Neis Bitter en Anno Bos.

Actieteams

Naast de vernieuwing in ieders eigen ggz-organisatie, werken deelnemende organisaties binnen de beweging Radicale vernieuwing langdurige ggz steeds meer samen aan inhoudelijke thema’s. Dat zijn op dit moment vooral: Zinvolle daginvulling; Ruimte voor de mens achter de problematiek en zijn levensverhaal; Zinvol rapporteren, Waardevol leven!; Optrekken met naasten. Deelnemers geven zelf aan rondom welke thema’s zij ervaringen van andere vernieuwers willen benutten. Rondom bovenstaande thema’s vormen zij ‘actieteams’ waarin ze dilemma’s bespreken, elkaar praktisch verder helpen en inspireren. Mensen uit heel diverse rollen/functies kunnen bij de actieteams aanhaken: van cliënt tot bestuurder en zorginkoper.

Lees verder onder de video

Hoe werk je op alle niveaus herstelgericht?

Neis Bitter (adviseur zorgontwikkeling en coördinator Radicale vernieuwing bij GGZ Rivierduinen): “Bij GGZ Rivierduinen wordt gewerkt volgens de visie van ART, daar is eerder al een sessie over geweest. Triadisch werken is een van de belangrijkste onderdelen. De samenwerking in de driehoek van cliënt, professional en naaste op een gelijkwaardig niveau. Het gaat over dat je altijd herstelgericht werkt. Dat was vroeger anders. Nu is het uitgangspunt dat er altijd herstel mogelijk is. Het is soms nog zoeken voor afdelingen: Hoe doe je dat goed? Op cliëntniveau, op afdelingsniveau, op organisatieniveau? Wat kunnen we van elkaar leren? Voorheen ging het vooral over familie, nu gaat het over naasten, over de mensen die van waarde zijn voor de cliënt.” 

Verlegenheid

Anno Bos (verpleegkundig specialist ggz en ART-adviseur): “Bij GGZ Noord-Holland-Noord wordt ART ook geïmplementeerd. Met de vraag: ‘hoe werk je samen met familie en naasten?’ Er is nog verlegenheid als het gaat om het betrekken van familie en naasten. Wat houdt ‘betrekken’ precies in? Er is vaak ook al veel gebeurd, familie heeft al veel meegemaakt. Bijvoorbeeld met ‘bij die cliënt komt de familie niet meer op visite’. Hoe kan je dat omdraaien en leren van elkaar? Dat we deze vraag niet meer zo moeilijk vinden. Hoe zijn anderen hier mee bezig? Wat kunnen we van elkaar leren? En elkaar ook moed inspreken.”

Job van den Heuvel (directeur behandelzaken en verpleegkundig specialist GGZ Rivierduinen): “Vanuit het behandelperspectief is het belangrijk om meer contextueel naar cliënten te kijken. Veel afdelingen hebben nog een verblijfskarakter. Dat is historisch zo gegroeid. Met mensen die er al jaren wonen en die het contact met de buitenwereld zijn verloren. Als het lukt om meer systemisch aan de slag te gaan, krijgt het herstel meer vorm. Met wel weer een baan, een studie, activiteiten buiten de deur. Meer perspectief. Zeker ook voor mensen met autisme. Mensen zijn zelf gaan geloven in wat ze niet meer kunnen; stigmatisering, zelfstigma, stigmatisering door hulpverleners. Vaak gaat het om jonge mensen die samen met hun familie berusten in ‘het is wat het is’, geen hoop meer hebben en het opgenomen zijn zien als oplossing voor het probleem. Als je het tij dan toch kan keren en meer aandacht hebt voor wat wel kan, dan kunnen mensen echt stappen zetten.” 

“Dat kan je doen door meer vanzelfsprekend familie uit te nodigen bij evaluaties, het maken van plannen en hen daar ook een aandeel in te geven. Wat doen wij, wat doen jullie? Het ART model is een mooi middel om op alle afdelingen en woningen dit proces aan te jagen.”

Jaren niet betrokken 

Marjolein van Dam (kwaliteitsfunctionaris bij deelnemer Reinier van Arkel): ”Ik herken de verhalen. Bij Reinier van Arkel is in 2019 de start gemaakt van de implementatie van ART. In 2021 is de ART monitor afgenomen bij ‘Reinier in de wijk’, onder andere bij de beschermde woonvormen. Hieruit bleek dat het ‘werken in de triade’ lager werd gescoord. Voor veel teams is het lastig, al zijn er ook successen. Bij ‘Reinier in de kliniek’ wordt nu de start gemaakt met de implementatie van ART. Daar is een succesfactor dat meteen bij de start van het traject de familie en naasten worden meegenomen. Dat is heel essentieel. Dat is een belemmerende factor in de BW’s (beschermd wonen), dat naasten jaren niet betrokken zijn en dat er in ene iets van hen wordt verwacht. Dat stuit op weerstand. Dat is ook begrijpelijk.” 

Met de buurvrouw naar het strand 

Van Dam vertelt vervolgt: “De ART monitor is een succes. De teams geven aan daar energie van te krijgen, door te weten waar ze staan en waar we ons in kunnen verbeteren. En welke punten ze eruit pakken voor het komende jaar. De grondintentie van waarom de triade te betrekken? Een voorbeeld: het dagje naar het strand kon niet meer vanwege tekort aan begeleiding. Dat was wel belangrijk voor de cliënt. Nu is het netwerk betrokken en kan deze persoon met een buurvrouw naar het strand. 

Carlijn van Aalst (coördinator Radicale vernieuwing langdurige ggz): “Dus het gaat om de houding van de hulpverleners en mogelijkheden zien.” 

Gewoon betrokken worden op een natuurlijke manier

Roelf Scholma (familieraad GGZ Rivierduinen): “Het gaat ook om gewoon betrokken worden, op een natuurlijke manier, door hulpverleners. Met vragen over: wanneer begonnen jullie dingen te merken? Dat zet je ook aan het denken. En dat je afspraken kan maken met hulpverleners. Over bijvoorbeeld wachten totdat iemand zelf aangeeft hulp te willen of het over te nemen. Bij iedere stap werden we ongevraagd betrokken door het hele team. Je moet daar wel tijd en energie voor hebben. 

Er was wel krampachtigheid binnen organisaties met het omgaan met normale dingen. Bijvoorbeeld, dat mensen denken dat ze heel erg triadisch werken. Maar er zijn signalen dat mensen dat niet zo ervaren. Is dat incidenteel of structureel? Waar steek je je energie in? Ik bemerk geen weerstand bij professionals tegen triadisch werken. Wel moet je allemaal je rol kennen. Met de cliënt in de lead. De familie moet niet op de stoel van de behandelaar gaan zitten, de behandelaar moet niet sturend zijn naar de familie over wat wel en niet mogelijk is. Dan loopt het als een trein. 

Het is wel een obstakel dat er veel externe factoren zijn die de druk in de organisatie vergroten. Zoals het IZA (Integraal ZorgAkkoord). Mensen worden gedwongen door de marktwerking om te laten zien dat ze op de goede financiële en ‘regelmanier’ bezig zijn in plaats van met datgene te doen waar ze goed in zijn. Je wilt op een andere manier, in gezamenlijkheid, de dingen die we altijd normaal hebben gevonden weer terugbrengen. Dat we weer normaal doen. 

‘Paradigmashift’ 

Shuna Vanner (verpleegkundig specialist ggz en coördinator Radicale vernieuwing bij GGZ Noord-Holland-Noord): “Gaan we uit van de mensen, wat ze nu willen? Tegelijkertijd willen we een paradigmashift in gang zetten. Dat het echt een samenwerking wordt. Het is nu nog veel ‘betrekken van’. Je moet mensen dan wel meenemen. We zitten in een overgangsfase. En zitten mensen hier echt op te wachten? Daar zit een dilemma. Bepaal je als behandelaar dat het anders moet? Ik sta daar wel achter. Nu zijn er mensen die weggestopt zijn in woonvoorzieningen zonder goed contact met de buitenwereld. Je moet mensen uitdagen, ook in de triade. Kijk ook naar waar we naartoe willen. Hoe begeleid je die overgang? Je bent op veel fronten bezig, ook om ervoor te zorgen dat de mensen die nu binnenkomen nooit in die positie komen. 

Je wilt naar een situatie van: het gaat goed, ik moet de familie bellen. In plaats van: er is een crisis, ik moet de familie bellen. We willen de switch maken van ‘betrekken van’ naar ‘samen werken met’.”

Carlijn van Aalst: “Een succesfactor is dus dat meteen bij de start van het traject de familie en naasten worden meegenomen, maar voor mensen die al heel lang in een setting wonen kan je dat begin niet meer goedmaken. Daar denken mensen misschien dat het kansloos is. Hoe stimuleer je mensen om toch mogelijkheden te zien?” 

Verwachtingen helder en naasten echt horen

Ilona Smit (familie ervaringsdeskundige bij vernieuwer Dimence): “Ik dacht eerst dat het simpel was, je gaat met elkaar in gesprek en dan kom je er wel uit. Maar het is ontzettend ingewikkeld. We verwachten van alles van elkaar, oplossingen. Maar het is ingewikkeld en dat vertellen we niet altijd aan elkaar. Professionals zeggen dat ze naasten betrekken, dat ze mee mogen met het ‘zorgafstemmingsgesprek’. En daarna? Dan valt het vaak stil. Er wordt aan voorbijgegaan dat naasten al lang betrokken waren voor de hulpverlening in beeld kwam en dat zij de emmer vaak al erg vol hebben. Er is behoefte aan de vraag: ‘Hoe gaat het met jullie? Kan er misschien iets van jouw bordje af?’. Daar moet ook oog voor zijn. Misschien kan je als behandelaar niet alles doen maar je kan wel kijken waar een naaste terecht kan. Een naastenadviseur, een POH GGZ. En naasten zijn ook niet altijd even aardig, die zijn het misschien al zat. Dat is ook lastig voor behandelaren. Je kan aan de behandelaar ook aangeven dat je het niet precies weet. Er zit ergens een gat tussen dat naasten zich niet gehoord voelen en hulpverleners wel zeggen dat ze naasten betrekken.”

Samen iets positiefs doen, ‘samen herstellen‘

Karin de Haan (regisseur dagbesteding De Kleine Beek bij vernieuwer GGzE): “Bij naasten is ook herstel nodig. Bij dagbesteding, het geven van een betekenisvolle dag, kan je naasten ook betrekken. Dat mensen weer samen een positieve ervaring hebben. Niet per se om te vragen of mensen meegaan naar het ziekenhuis, maar samen iets positiefs doen. Dat je het niet hoeft te hebben over wat er niet goed is. Ik zou dat veel meer uit willen bouwen, om dat structureler in te bouwen om zo mee te werken aan het herstel. We moeten daarvoor gesprekken voeren met de hulpverleners op de afdeling. We organiseren open podia. Naasten hebben dan ook contact met elkaar. Meer laten weten dat familie en naasten ook kunnen aansluiten bij dagbesteding.”

Anno Bos: “Het contact met familie en naasten is vaak zo verbaal ingericht en dit geeft een andere manier van contact. Zijn er voorbeelden?“

De Haan weer: “Ja, bijvoorbeeld dat contact erg verstoord was tussen familieleden. Met nare ervaringen. En in het gesprek kwamen we op dat ze erg van muziek en zingen hielden. Daar hebben we op ingestoken, dat we zijn gaan zingen met elkaar. Met veel positieve beleving. Het contact is weer goed nu. Met een familierelatie, in plaats van de één is ‘cliënt’ en de ander ‘een naaste’.“

Ellen Smeet (ervaringswerker GGzE): “Ik weet hoe belangrijk het is dat het netwerk wordt betrokken. Om naar het totaalplaatje te kijken en mensen te betrekken. We werken vanuit dagbesteding samen met de aandachtsfunctionarissen van de afdeling. Het is laagdrempelig en je gaat samen iets doen. In plaats van dat je per se een uur moet praten. Ook met laagdrempelig contact tussen naasten.“

Ook in de ouderenzorg; medewerkers ondersteunen om vragen te stellen aan naasten: wat levert het u op, wat heeft u nodig?

Caroline Kooijman is projectleider bij Woonzorggroep Samen, deelnemer Radicale vernieuwing zorg in het verpleeghuis en thuis. “We werken bij Woonzorggroep Samen aan een woonconcept voor ouderen. We kijken hoe we het betrekken van familie in de praktijk vorm kunnen geven. We moeten de naasten eerder meenemen. En vragen ‘wat levert het u op, wat heeft u nodig om een andere rol daarin te pakken?’ En medewerkers daar beter in helpen. Om creatief na te denken over hoe mensen een betekenisvolle dag hebben, in plaats van focus op de regels en administratie. Je moet het ook systemisch bekijken. Bij ouderen verandert in ene de balans in het netwerk. Soms zoeken medewerkers ook naar houvast en lijstjes en tegelijkertijd wil je elke dag benaderen als een nieuwe dag. Hoe kan je medewerkers daarin ondersteunen?”

Met open blik kijken en er als mens naast gaan staan

Anno Bos: “Over het mooie voorbeeld van Karin: daar gaat het om. Hoe hebben cliënt en naaste betekenis voor elkaar. Met gelijkwaardigheid.“

Karin de Haan: “Je wil met een open blik kijken naar cliënten en naasten en daar als mens naast gaan staan.“

Hoe wil je zelf behandeld worden?

Anquelien Visser – te Lindert (adviesraad naasten Dimence): “Je hebt settings waar mensen al lang wonen en hulpverleners al lang werken. Waar mensen gehospitaliseerd zijn en mensen gewend zijn om in bepaalde systemen te werken. Met vaste tijden van activiteiten en hulpverleners die in kantoor gaan zitten. Dan merk je handelingsverlegenheid. Dan wil je vragen: hoe wil je zelf benaderd worden? Met een begroeting, met een gesprek over hoe het met me gaat, hoe ik dingen ervaren heb, hoe we dingen samen kunnen veranderen. Er is een ‘wij-zij’ gevoel. Dan geeft de hulpverlening aan dat naasten al heel lang niet komen. Maar je kan ze bellen en weer contact zoeken. Hoe moeilijk moet het zijn? 

Waar ontbreekt het aan tijd om dat te doen? Het is moeilijk om in gesprek te komen. Ook om met nieuwe bewoners anders te beginnen. Door andere professionals wordt de naastenraad wel benaderd.”

Gewenst gedrag voorleven

Aafje Knispel (actie-onderzoeker Trimbos Instituut): “Gaat het om vaardigheden waar professionals extra in getraind moeten worden?“

Caroline Doesburg (coach/ondersteuner van cliëntenraden bij GGZ Rivierduinen): “Het is belangrijk om gewenst gedrag voor te leven, ook top down. Alles bij de werkvloer leggen, als het in de top van de organisatie niet wordt voorgeleefd, dan wordt het moeilijk.”

Job van den Heuvel: “We hebben onlangs een ART startbijeenkomst gehad met de afdelingen en de beschermde woonvormen, waar GGZ Centraal ook bij was. Zij werken vanuit zelfgekozen waarden en hebben daar met het team, cliënten en naasten veel dialoog over. Met moreel beraad, casuïstiek bespreking, spiegelgesprekken, intervisie. Soms met alleen hulpverleners en soms breder. We hebben dit intern besproken, we leiden mensen al op tot gespreksleider moreel beraad en dat lijkt een mooie methode om in de teams gesprekken op gang te krijgen. Dat kan je doen met naasten en cliënten erbij. Net als spiegelgesprekken. We kunnen dit meer doen en minder vrijblijvend.“

Van regels naar relaties

Neis Bitter: “De samenvatting is: van regels naar relaties. Waarbij er meerdere manieren zijn. En met zoeken hoe je mensen kan stimuleren om creatief te zijn. 

12 september: webinar

11 september van 13.00 – 14.00 uur organiseren we samen met de beweging Radicale vernieuwing in het verpleeghuis en thuis, en met LOC Cliëntenraden een webinar over werken aan een gelijkwaardige relatie met naasten. Meer informatie en aanmelden.

Download artikel als PDF